'कोविड 19' व जेष्ठ नागरिकांचे जीवन - नितीन नार्लावार, डॉ. खुशबू चंदेल
कोविड 19 (साथीचा रोग) सर्व देशभर (किंवा खंडभर) असलेला आणि लॉकडाउनने सर्व वयोगटातील लोकांसमोर वेगवेगळ्या प्रकारची आव्हाने उभी केली आहे. विशेषता जेष्ठ नागरिकांमध्ये गंभीर रोग होण्याचा धोका जास्त असतो कारण त्यांची रोगप्रतिकार शक्ती वयाबरोबर कमी होत जाते. तसेच, बर्‍याच ज्येष्ठ नागरिक हे उच्चरक्तदाब, मधुमेह, दमा यासारख्या जीर्ण आजाराने ग्रस्त असतात. हे त्यांना या वैश्विक महामारीसाठी असुरक्षित गट बनवते. या महामारीचा सामना करण्यसाठी व विशेषता जेष्ठ नागरिक व लहान बालके यांना सुरक्षित ठेवण्यासाठी शासन आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांनी वेगवेगळे मार्गदर्शक तत्त्वे जाहीर केली आहेत. सामाजिक अंतर कायम राखणे व मास्क चा वापर करणे या खबरदारीच्या उपायांचे अनुसरण करणे गरजेचे आहे. हे साथीचे रोग व त्यानंतर झालेली टाळेबंदी यामुळे आधीच अस्तित्वात असलेला समस्या अधिकच विकोपाला गेल्या आहे. ग्रामीण व शहरी भागातील वृद्ध आणि त्यांच्या काळजीवाहक यांच्यासमोर आव्हाने उभी ठाकली आहे.
ग्रामीण भागातील वृद्ध आरोग्यसेवा सुविधेचा अभाव, एकाकीपणा, आर्थिक असुरक्षितता या समस्या चा समाना आधीपासूनच करीत आहेत. यासह आता दैनंदिन जीवनावश्यक गरजा भागवण्याची असमर्थता, शेती व आर्थिक कामाचे नुकसान, कौटुंबिक कलह, मर्यादित झालेले आवागमन यामुळे वृद्धांमध्ये विविध मानसिक-सामाजिक समस्या वाढल्या आहेत. “हि सर्व काही बंद केल, माझ्याकडे रेशनकार्ड नाही, इतर सर्व दुकाने बंद आहेत, माझ्याकडे किराणा नाही; आता रो का खायचं अन कस जगायचं, ” चंद्रपूरच्या छोट्याशा गावात एकट्याने राहणारी ६६ वर्षे वयोवृद्ध लक्ष्मीबाई सांगतात. ग्रामीण भागात लक्ष्मीबाई यांच्यासारखे बरेच वयस्कर लोक अश्या नवीन बहुआयामी समस्यांचा सामना करीत आहेत.
जनसेवा प्रतिष्ठान हे जिल्हा आरोग्य विभाग आणि टाटा ट्रस्ट यांच्या सहकार्याने २०१८ पासून चंद्रपूर जिल्ह्यात वायोवृधांच्या सर्वसमावेशक देखभाल व तत्संबंधी उपाययोजना करण्यसाठी ‘जेष्ठनागरिक सेवा व सुश्रुषा कार्यक्रम’ राबवित आहे. जेष्ठ नागरिकांच्या आरोग्यसेवेसाठी जिल्ह्यातील आरोग्य व्यवस्था बळकट करण्यात, वयोवृद्धांच्या गरजा व समस्या सोडवण्याच्या दृष्टीने समाजात संवेदनशीलता व जागरूकता निर्माण करण्यासाठी प्रय्नशील आहे. जेष्ठ नागरिकांचे आरोग्यासोबातच एकंदरीत आयुष्याची गुणवत्ता सुधारणे हे या कार्यक्रमाचे ध्येय आहे. कोरोना महामारीमुळे उत्पन्न झालेल्या या अभूतपूर्व परिस्थितीत आमची टीम ज्येष्ठनागरीकाना मदत करण्यासाठी पोहोचत आहे. जेष्ठ नागरिकांना सहकार्य करण्यसाठी समुदाय पातळीवरील स्वयंसेवक, सामाजिक कार्यकर्ते आणि समुदाय आरोग्य कामगारांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. आमचा कार्यसंघ ज्येष्ठांशी सतत संपर्कात आहे आणि ज्येष्ठांना भेडसावत असलेल्या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी त्यांचे सर्वतोपरी प्रयत्न करीत आहेत.
लॉकडाउन, सामाजिक अंतर आणि अलगीकरण या उपाययोजना कोरोनाशी चाललेल्या लढाई मध्ये उत्तम प्रतिबंधात्मक पद्धती म्हणून उदयास आले. तथापि, या उपाययोजना मुळे जेष्ठनागरिकामध्ये आधीपासून असलेल्या सामाजिक अलिप्तपणा व एकाकीपणा वाढविला आहे. प्रतिबंधित सामाजिक हालचाली आणि सामाजिक अंतराच्या निकषांमुळे वयोवृध लोकसंखेमध्ये आपल्या कुटुंब आणि मित्रपरिवारा सोबत जोडलेले राहण्यासाठी अनेक अडचणी येत आहेत. ग्रामीण भागात जेष्ठानागरीकामध्ये तंत्रज्ञान आणि डिजिटल कनेक्टिव्हिटी या सुविधा अत्यंत मर्यादित आहे. बहुतेक जेष्ठनागरिक दूरध्वनी द्वारे संपर्कसाठी आपल्या कटुंब वा काळजीवाहकांवर अवलंबून असलेले दिसून येते. "लॉकडाउन करण्यापूर्वी मी आमच्या गावात दररोज संध्याकाळी फिरत असे आणि माझ्या मित्रांसमवेत गप्पा मारत होतो, परंतु कोरोनामुळे हे सर्व थांबले आहे, आता मी माझ्या स्वत: च्या घरात एकटा अडकलो आहे", आपल्या गावातील घरात एकटे राहणारे वामन सांगतात. लॉकडाउन महिन्यात आमच्या द्वारे केलेल्या एका अभ्यासात हे दर्शविले कि लॉकडाउन दरम्यान ६८% जेष्ठ नागरिक आपल्या कुटुंबासह आणि मित्रांशी संपर्क साधू शकले नाहीत; आणि त्यापैकी ३८% एकटेपणा जाणवत होता. अश्या वयोवृद्धना भावनिक आधारासाठी आवश्यक असणारे समुपदेशन नियमितपणे केले जाते.
स्थानिक वाहतुकीच्या साधनांची अनुपलब्धता, बाहेर जाण्याची भीती आणि चुकीची माहिती यामुळे ग्रामीण भागातील वृद्धांना उच्च रक्तदाब आणि मधुमेहासारख्या जुनाट आजारांकरिता आरोग्य सेवा आणि नियमित औषधे सुरु ठेवणे अडचणीचे झाले आहे. “गेल्या महिन्याच्या भेटीदरम्यान माझ्या रक्तातील साखरेची पातळी वाढलेली होती, आरोग्य केंद्राच्या डॉक्टरांनी मला ग्रामीण रुग्णालयात जाण्यास सांगितले; पण मी काही दवाखान्यात गेले नाही, गर्दी असते दवाखान्यात तिथे जाऊन जर मला कोरोना झाला तर काय करावे”, सीताबाई या ७० वर्षीय आजी आपली चिंता व्यक्त करताना सांगतात. सीताबाईंसारख्या बऱ्याच वृद्धांनी स्वत: ला आरोग्य सुविधांना भेट देण्यापासून टाळले आहे, कारण रोगाचा होण्याचा धोका त्यांच्यात जास्त आहे. सीताबाई यांच्यासारख्या वृद्धांपर्यंत पोहोचून, त्यांना उपचार सुरू ठेवण्यासाठी व आरोग्याची काळजी घेण्यासाठी आमची तें व स्वयंसेवक वेळोवेळी मार्गदर्शन करत आहे. त्यांच्या तपासणी व औषधोपचारांसाठी आरोग्यसेवकांच्या मदतीने गृहभेटीची व्यवस्था केली गेली. स्थानिक वाहतुकीच्या साधनांची अनुपलब्धतेमुळे ग्रामीण भागातील जेष्ठ्नागरिकाना त्यांचे पेन्शन व दैनंदिन गरजेचे सामान मिळवण्यात अडचण येत होती. हि अडचण चमूने ग्रामपंचायत व स्थानिक स्वयंसेवकांच्या मदतीने हे प्रश्न सोडविले. आर्थिक असुरक्षितता, दैनंदिन अन्न व गरजांचा अभाव, उदरनिर्वाहाचा प्रश्न या समस्यांचा ताण ग्रामीण भागातील जेष्ठानागारीकांवर आलेला आहे. “काय होईल हे माहित नाही, आपण कसे जगू, आमच्या शेतीतून येणारे उत्पन्न गमावले, पोराची नोकरी गेली, आमच्या कुटुंबात पाच लोक आहेत, सरकार किराणा देते पण किती काळ टिकेल”, उदरनिर्वाहाचे अडचणीमुळे तणावात असणारे ६८ वर्षीय शामराव म्हणतात.सध्या देशात टाळेबंदी उठवून जनजीवन सामान्य करण्याचे प्रयत्न सुरु आहे. कोरोना महामारीमुळे जीवनशैली मध्ये करावे लागणारे नवीन बदल हे हळूहळू आपण आत्मसात करतो आहे. यामध्ये सामाजिक अंतर दूर करणे, गर्दीच्या ठिकाणी जाणे टाळणे, हात वारंवार स्वच्छ धुणे आणि आरोग्याची काळजी घेणे यासारख्या गोष्टी समुदायाच्या आणि विशेषतः वृद्धांच्या आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरतात. परंतु यामुळे वृद्ध लोकांच्या जीवनशैलीत अचानक मोठे बदल झाले आहेत. जेष्ठानागारीकांना हे नवीन जीवनशैली आत्मसात करत असतांना कुटुंब, काळजीवाहक व सामाजिक आधार आणि प्रोत्साहनाची गरज आहे
*आपण एक काळजीवाहक आणि समुदाय म्हणून वृद्धांसाठी काय करू शकतो*:
*जेष्ठ नागरिकांना सामाजिक अंतर राखून सक्रीय जीवन शैली पाळण्यास मदत करा.
*त्यांना हलके शारीरिक व्यायाम करण्यास प्रोत्साहित करा
*त्यांना आरोग्य सेवा, किराणा, पेन्शन किंवा इतर कोणत्याही आवश्यक सेवा मिळवण्यास मदत करा
*वयोवृद्ध लोक त्यांची औषधे नियमित व वेळेवर घेत आहेत हे सुनिश्चित करा.
*आवश्यक असेल तेव्हा त्यांना बाहेस्र जाण्यसाठी मदत करा
घरात आणि समाजात निरोगी आणि सकारात्मक वातावरण राखणे
*समाजात कोणत्याही प्रकारच्या अफवा किंवा चुकीच्या माहिती अग्रेषित करण्यापासून स्वत: ला प्रतिबंधित करा
*सामुदायिक आरोग्य कर्मचार्‍यांना सहकार्य करा आणि जर एखाद्या वयस्क व्यक्तीस आरोग्याशी संबंधित काही अडचण असेल तर त्यांच्याशी संपर्क साधा
लक्षात ठेवा, या काळात ज्येष्ठनागरिका सुकर, सक्रिय आणि निरोगी आयुष्य जगतील याची काळजी घेण्याची तरुण पिढीची जबाबदारी आहे.
नितीन नार्लावार,
सचिव, जनसेवा प्रतिष्ठान
व
डॉ. खुशबू चंदेल
प्रकल्प समन्वयक, जेष्ठनागरिक सेवा व सुश्रुषा कार्यक्रम, जनसेवा प्रतिष्ठान
