सोमेश्वर रिपोर्टर टीम-----
लेखक-
डॉ. राहुल खरात
वाणिज्य विभाग प्रमुख : मु. सा. काकडे महाविद्यालयात
सोमेश्वरनगर ता. बारामती. जि. पुणे
महाराष्ट्राच्या सामाजिक इतिहासाला दिशा देणाऱ्या काही व्यक्तींचा विचार केला तर त्यात बाबा आढाव हे नाव सर्वोच्च स्थानी उभे राहते. चंद्रकांत पाटील, शरद जोशी, गांधी–आंबेडकरी विचारधारा, समाजवादी परंपरा—या सगळ्या प्रवाहांना एकत्र आणून कामगार, हातरिक्षाचालक, स्वच्छता कर्मचारी, शहरातील असंघटित कामगार आणि सर्वसामान्य जनतेच्या हक्कांकरिता त्यांनी चालवलेला संघर्ष अभूतपूर्व आहे. त्यांच्या निधनाने सामूहिक चळवळींच्या इतिहासात एक मोठी पोकळी निर्माण झाली आहे.
लोकशाही मूल्यांच्या रक्षणासाठीचा न थांबणारा संघर्ष
बाबा आढाव यांचे आयुष्य म्हणजे व्यक्तीस्वातंत्र्य, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य आणि लोकशाही मूलभूत तत्त्वांच्या संरक्षणासाठी केलेला अखंड प्रयत्न. आणीबाणीच्या काळात त्यांनी निर्भयपणे सत्ता-विरोधी भूमिका घेतली, कारावास भोगला व नागरिकांच्या घटनात्मक हक्कांचे रक्षण करण्यासाठी समाजवादी, आंबेडकरी व इतर प्रगतिवादी गटांना एकत्र आणले.
संविधानिक मूल्यांविषयी त्यांची भूमिका
लोकशाही म्हणजे फक्त निवडणूक नव्हे, तर न्याय, समानता आणि बंधुता या मूल्यांचे दैनंदिन पालन असते—हे त्यांनी नेहमी सांगितले.
सरकार कोणतेही असो, लोकांच्या हक्कांवर आघात झाला की त्यांनी उघडपणे टीका केली.
त्यांनी शासनकर्त्यांना नेहमीच आठवण करून दिली की “लोकांची सत्ता” ही केवळ विधानसभेत नाही, तर रस्त्यावर हक्क मागणाऱ्या प्रत्येक नागरिकात वसते.
समाजवादाची जिवंत परंपरा : समता, सहकार आणि मानवी हक्कांची चळवळ
बाबा आढाव हे महाराष्ट्रातील शेवटचे ‘चळवळीचे समाजवादी’ म्हणून ओळखले जात. त्यांचा समाजवाद हा पुस्तकातील सिद्धांत नव्हता, तर जमिनीवरच्या वास्तवातून तयार झालेला क्रांतिकारक दृष्टिकोन होता.
समाजवादाची त्यांची व्याख्या
समता, न्याय आणि स्वाभिमान—या तीन तत्त्वांवर त्यांचा समाजवाद उभा होता.
त्यांनी शहरी गरीब, महिलांवरील विषमता, असंघटित मजुरांची उपेक्षा, जातिव्यवस्थेचा अन्याय आणि आर्थिक केंद्रीकरणाच्या विरोधात आयुष्यभर आवाज उठवला.
श्रमिकांच्या संघटनांमध्ये “नेतृत्वाची लोकशाही” असावी, निर्णय प्रक्रिया पारदर्शक असावी आणि प्रत्येक कामगाराला स्वतःची भूमिका मांडण्याचे स्वातंत्र्य मिळावे—यासाठी ते कायम प्रयत्नशील राहिले.
श्रमिक अधिकारांचे महामोर्चे : हक्क मिळवून देणारा इतिहास
बाबा आढाव यांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे श्रमिक संघटनांना एकत्र आणून ‘सामूहिक संघर्षाची संस्कृती’ निर्माण करणे.
हातरिक्षाचालक संघटना : रस्त्यावर जन्मलेली क्रांती
१९७०–८० च्या दशकात पुणे शहरात हातरिक्षा कामगारांची परिस्थिती अत्यंत दयनीय होती.
पोलिसांचे अत्याचार, परवाना समस्या, आर्थिक शोषण—या सगळ्याविरुद्ध त्यांनी संघटित लढा छेडला.
परिणामी, हजारो हातरिक्षाचालकांना विमा सुरक्षा, आरोग्य सेवा, विशिष्ट दर, व्यवसायिक सन्मान आणि उपजीविकेची स्थिरता मिळाली.
‘कामगार पंचायती’ची निर्मिती
त्यांनी स्थापन केलेली कामगार पंचायत ही महाराष्ट्रातील सर्वात सक्रिय, वैचारिक आणि लढाऊ संघटनांपैकी एक ठरली. या संघटनेने— वेतनवाढ, कामाच्या अटी, सामाजिक सुरक्षा, महिलांच्या सुरक्षिततेसाठी उपाय, कंत्राटी पद्धतीतील अन्याय याविरुद्ध मोठे आंदोलन केले.
असंघटित मजुरांसाठी धोरणात्मक बदल
अर्थव्यवस्थेत ९२% कामगार असंघटित क्षेत्रात काम करतात—याकडे राज्य सरकारचे लक्ष वेधण्याचे श्रेय देखील बाबा आढाव यांनाच जाते.
त्यांनी फेरीवाले, सफाई कर्मचारी, बांधकाम मजूर, घरकामगार, वाहतूक कर्मचारी यांच्यासाठी सामाजिक सुरक्षा कायद्यांची मागणी केली.
अनेक संदर्भात सरकारला धोरण बदलायला त्यांचा दबाव निर्णायक ठरला.
राजकीय सचोटी व सामाजिक बांधिलकी यांचा संगम
बाबा आढाव कधीही सत्तेच्या राजकारणात गुंतले नाहीत. त्यांची भूमिका नेहमीच समाज-पक्ष व लोक-पक्ष अशी राहिली.
त्यांनी राजकीय पक्षांना पाठिंबा दिला, पण कधीही पक्षभक्ती केली नाही.
ते नेहमीच नागरिकांच्या व श्रमिकांच्या हक्कांच्या बाजूला उभे राहिले—कोणत्याही शासनाच्या भीतीने न थरथरता.
सामाजिक सौहार्द आणि जातिविरोधी विचार
महाराष्ट्रातील फुले-शाहू-आंबेडकरवादी परंपरेचे ते सक्षम वारसदार
सामाजिक भेदाभेद, जातीय हिंसा, धार्मिक ध्रुवीकरण आणि नैतिक गुंडगिरीच्या विरोधात त्यांनी स्पष्ट व ठाम भूमिका घेतली.
सामाजिक सलोखा, बंधुभाव आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन यांचे ते प्रखर पुरस्कर्ते होते.
आजच्या राजकीय–आर्थिक संकटात त्यांचे योगदान अधिक महत्त्वाचे का ठरते
आजच्या काळात— वाढती बेरोजगारी, आर्थिक असमानता,
खासगीकरणाचा वेग,
कामगार कायद्यांचे उदारीकरण,
सार्वजनिक क्षेत्राचे संकुचन,
लोकशाही संस्थांची कमकुवतता,
आणि संविधानिक मूल्यांवर वाढते आक्रमण—
या सर्वांमध्ये बाबा आढाव यांचे विचार आणि कृती अधिकच उपयोगी ठरतात.
ते मानत की लोकशाही फक्त संसदेत नव्हे, तर कामगारांच्या हातातही असायला हवी.
ते म्हणत, “श्रमिकांच्या हाताला सत्ता मिळाली, तरच समाज खऱ्या अर्थाने समतामूलक होईल.”
महापुरुषाला लोकशाहीची सलामी
बाबा आढाव यांचे निधन हे महाराष्ट्रासाठीच नव्हे तर संपूर्ण भारतातील लोकशाहीवादी, समाजवादी आणि श्रमिक चळवळींसाठी मोठे नुकसान आहे.
परंतु त्यांची परंपरा, त्यांचे आंदोलन, त्यांची विचारसरणी—ही लाखो लोकांच्या स्मृतीत जिवंत आहे.
त्यांचे जीवन आपल्याला तीन गोष्टी शिकवते—
न्यायासाठी लढायचे, कुठल्याही भीतीशिवाय.
श्रमिकांच्या हक्कांना लोकशाहीच्या केंद्रस्थानी ठेवायचे.
समता आणि संविधानिक मूल्यांना ध्येय बनवून समाजवादी संघर्ष चालू ठेवायचा.
आज जेव्हा समाजात भीती, विभागणी आणि अन्याय वाढत आहेत, तेव्हा बाबा आढाव यांनी दाखवलेला मार्ग आपल्यासाठी प्रेरणादायी ठरतो.
ते खरे अर्थाने लोकशाहीचे पहारेकरी, संविधानाचे सच्चे रक्षक आणि श्रमिकांचे बापू होते. त्यांचे कार्य आणि विचार पुढे घेऊन जाणे हीच ख-या अर्थाने बाबांना आदरांजली ठरेल.
